Δεν ξέρω πώς έτυχε, μα αρκετοί από τους μικρασιάτες άνθρωποι των Γραμμάτων έμειναν στην ιστορία της λογοτεχνίας με ένα ψευδώνυμο που εκείνοι επέλεξαν και όχι με το κανονικό τους όνομα. Στην περίπτωση του Γιώργου Σεφέρη, το «Σεφεριάδης» ήταν ένα βαρύ επώνυμο, από πολλές απόψεις. Τον Κοσμά Πολίτη τον προέτρεψε η γυναίκα του να αλλάξει όνομα, απαξιώνοντας το πραγματικό του, Πάρις Ταβελούδης. Αλλιώς λεγόταν και ο Φώτης Κόντογλου. Αλλιώς και ο Ηλίας Βενέζης.
Ο Βενέζης γεννήθηκε το 1904 στο Αϊβαλί (κατά μία άλλη πηγή, που δεν διασταυρώνεται, το 1898). Ο πατέρας του, Μιχαήλ Μέλλος, καταγόταν από την Κεφαλλονιά και η μητέρα του από τη Λέσβο. Βενέζης λεγόταν ο παππούς του Δημήτριος από την πλευρά του πατέρα του.
Τα πρώτα χρόνια της ζωής του τα έζησε στο Αϊβαλί, μέχρι τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1914, όταν και εγκαταστάθηκε με τη μητέρα και τα αδέρφια του στη Μυτιλήνη μέχρι το 1919. Επέστρεψαν στη γενέτειρά του, προσωρινά όπως αποδείχθηκε. Ο Βενέζης αναφερόταν με τεράστια αγάπη σε κείνα τα χώματα, όπου έζησε υπέροχα παιδικά χρόνια. Ένα απόσπασμα από την «Αιολική γη»:
«Στα Κιμιντένια κοντά στη γη, έμαθα να διαβάζω μες στα μάτια των ανθρώπων την καθημερινή, την αδιάκοπη αγωνία για τον καιρό, τη βροχή και τον άνεμο. Αυτό γινόταν προπάντων την άνοιξη, την εποχή του θερισμού και το φθινόπωρο. Ο παππούς μου κάθε βράδυ θα συμβουλευόταν τα σύννεφα που ταξιδεύαν πέρα απ’ τα Κιμιντένια, και τ’ άστρα. Έσκυβε έξω απ’ το παράθυρο και κοίταζε αυστηρά κ’ επίμονα τον ουρανό, συγκεντρωμένος στον εαυτό του, ενώ όλοι πίσω του σώπαιναν και περιμέναν. Ταπεινή, στέρεη και ιερή η πείρα των ανθρώπων της γης, των απλοϊκών του προγόνων, καμωμένη αίμα στο αίμα του, ξυπνούσε και ζούσε, υπολογίζοντας την κίνηση στα σύννεφα, το φως στα άστρα, την ταραχή του αγέρα στην ατμόσφαιρα. Σα να ήταν κάποια μυστική φωνή στον αγέρα, και στα σύννεφα, και στ’ άστρα. Μα κανείς μας δεν την άκουγε, κανείς δεν είχε το προνόμιο εκτός από κείνον.Όταν η συνομιλία με τη νύχτα τελείωνε, τραβούσε μέσα το κεφάλι του και γύριζε σ’ εμάς. Τότε τα μάτια της γιαγιάς και της μητέρας μου μεγάλωναν πιο πολύ, και μες στο υγρό τους φως έπαλλε η αγωνία.
Εκείνος έλεγε απλά:
― Έχουμε βροχή! Ίσαμε αύριο το βράδι!
Ή, το ίδιο απλά:
― Ξερός καιρός. Όχι, δεν έχουμε βροχή!
Τότε ανάλογα με την εποχή, με το αν ήταν η βροχή χρήσιμη ή καταστροφή για τα γεννήματα, γαλήνη ή άφωνη θλίψη χυνόταν μες στα μάτια των γυναικών. Η πιο σοφή, η γιαγιά, είχε μάθει, στο πέρασμα του καιρού, πως δεν έπρεπε στις πικρές ώρες να προσθέτει την ταραχή τη δική της στις έγνοιες του άντρα της, πως έπρεπε να σωπαίνει και να δαγκάνει τη λύπη στα δόντια της. Όταν, λοιπόν, τα μηνύματα του ουρανού ήταν κακά για τη γη, μαζεύοντας όλη τη δύναμή της για να συγκρατηθεί ψιθύριζε ταπεινά, ενώ σταύρωνε τα χέρια της με εγκαρτέρηση:
― Βλογημένο τ’ όνομά του…
Κ’ ευθύς έπειτα γύριζε σ’ εμάς, τα παιδιά, που περίεργα παρακολουθούσαμε την τελετή, βρίσκοντας έτσι διέξοδο:
― Εσείς πρέπει πια να πάτε να κοιμηθείτε, έλεγε.
Ερχόταν τότε πάντα μαζί μας, έκανε νόημα και στη μητέρα μας να φύγει, αφήνοντας έτσι τον παππού μονάχο στις σκέψεις του. Κ’ ενώ μας οδηγούσε να κοιμηθούμε:
― Απόψε να πείτε στην προσευχή σας, να παρακαλέσετε να μας στείλει ο Θεός βροχή, έλεγε.»
Τα παιδιά εκπλήρωναν την παράκληση της λατρεμένης γιαγιάς, όμως καμιά φορά έκαναν και λάθος, ζητούσαν το αντίθετο απ αυτό που έπρεπε. Τότε η γιαγιά ήταν απελπισμένη:
«― Πώς να ’ρθει η βροχή;.. ψιθύρισε. Τι να κάμει κι ο Θεός, αφού τα παιδιά τον παρακαλέσανε να μη στείλει νερό…
Λυπηθήκαμε για ό,τι έγινε. Κι όταν, μιαν άλλη φορά πάλι τα μπερδέψαμε και δε συμφωνούσαμε όλα τα παιδιά για το τι έπρεπε να παρακαλέσουμε, στείλαμε την Αγάπη να ρωτήσει μέσα:
― Γιαγιά, τι θέλουμε απόψε; Να βρέξει ή να μη βρέξει;»
Το 1922 η οικογένειά του εγκατέλειψε οριστικά πλέον τη Μικρά Ασία, ο ίδιος όμως δεν πρόλαβε να επιβιβαστεί στο πλοίο: αιχμαλωτίστηκε και τον έστειλαν στα εργατικά τάγματα για 14 μήνες. Οι εμπειρίες του περιέχονται στο πρώτο μυθιστόρημά του, «Το νούμερο 31328». Το 1923 απελευθερώθηκε και επέστρεψε στη Μυτιλήνη. Εκεί υπήρχε αξιόλογη λογοτεχνική κίνηση με πρωτεργάτη τον Στράτη Μυριβήλη. Αυτός μάλιστα τον παρακίνησε να καταγράψει την αιχμαλωσία του και έλεγε χαρακτηριστικά ότι του έμαθε «πώς να κρατάει το μολύβι στο χέρι». Το Νούμερο 31328 δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά σε συνέχειες το 1924 στην εφημερίδα Καμπάνα της Μυτιλήνης, διευθυντής της οποίας ήταν ο Μυριβήλης.
Σε συνέντευξή του ο συγγραφέας έλεγε: «Ηταν η μέρα που γύριζα στη Μυτιλήνη από τα κάτεργα της Ανατολής. Η αποβάθρα ήταν γεμάτη κόσμο. Ολοι ήθελαν να μου σφίξουν το χέρι, να μου μιλήσουν, να με ρωτήσουν για τους δικούς τους, που είχαν μείνει στην απέναντι αιολική γη...
Τότε πλησίασε ένας άγνωστος άνθρωπος, ο Μυριβήλης! Μου έσφιξε το χέρι και με ρώτησε:
- Τι σκοπεύεις να κάνεις τώρα;
- Να ξεχάσω! είπα απλά.
- Πρέπει να τα γράψεις όλα.
- Ολα; ρώτησα με αγωνία.
- Ολα».
(«Απογευματινή», 5.6.1969)
Το «Νούμερο» αναφέρεται χωρίς φόβο και χωρίς πάθος στις δραματικές περιπέτειες των αιχμαλώτων στα βάθη της Ανατολίας. Στη «Γαλήνη» που ακολουθεί, παρακολουθεί τους πρόσφυγες να προσπαθούν να ριζώσουν στην λεπτόγαιο Αττική, όπου, μάλιστα, οι ντόπιοι δεν τους θέλουν. «Φύγετε από δω» τους φωνάζει και τους ξαναφωνάζει ο επικεφαλής των ντόπιων. Και οι Φωκιανοί (από τη Φώκαια) απαντούν:
«Δεν φεύγουμε από δω! Ποτές πια! Μας δώσαν τη γη και θα μείνουμε! Θα μείνουμε! Θα μείνουμε!»
(…)
«Θα μείνουμε δω κι ας πεθάνουμε! Θα μείνουμε πια κι ας πεθάνουμε!»
Τότε ο θυμός που φούσκωνε, ξέσπασε και στην άλλη πλευρά, στους Βλάχους.
«Ε, λοιπόν!» φώναξε ο γέροντας, φωνάζαν τώρα κι οι άλλοι βοσκοί. «Μείνετε λοιπόν και θα δούμε ποιος θα στεριώσει σ’ αυτή τη γη! Θα σας χτυπήσουμε όπου σας βρούμε, θα σκοτώσουμε τα ζωντανά σας αν τύχει και κάμετε, θα πατήσουμε τα σπαρτά σας αν ριζώσουν! Χάρη ποτέ σας δε θα βρείτε σ’ εμάς και στα παιδιά μας ίσαμε που να ξεκληριστεί η φύτρα σας και να σβήσει!»
Ο Βενέζης τιμήθηκε με πλήθος βραβείων, και έγινε μέλος της Ακαδημίας. Όπως όλοι οι συμπατριώτες του υπήρξε εξαιρετικά εργατικός και το λογοτεχνικό του έργο γράφτηκε από το περίσσευμα του χρόνου του.
Η φωτογραφία είναι του Στρατή Μπαλάσκα και δείχνει ανιχνευτές από τη Μυτιλήνη και την Πάτρα μπροστά στο σπίτι του Βενέζη στο Αϊβαλί.
Τέταρτο μέρος στο αφιέρωμα για τα 90χρονα από τη μικρασιατική καταστροφή. Το πρώτο και το δεύτερο
εδώ και εδώ και το τρίτο
εδώ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου