90 χρόνια από τη μικρασιατική κατατροφή

"Τα σπίτια που είχα μού τα πήραν". Τον στίχο του Γιώργου Σεφέρη επέλεξαν οι συνάδελφοί μου ως γενικό τίτλο του αφιερώματος που επιμελήθηκα στο σημερινό Εθνος της Κυριακής. Ανήμερα της 9ης Σεπτεμβρίου, οπότε ξεκίνησαν όλα, επέλεξα κείμενα μεγάλων λογοτεχνών, γραμμένα κατά το παρελθόν, που εξηγούν τι προηγήθηκε, πώς έγινε το κακό, ποιος ωφελήθηκε, πόσο κατατρεγμένοι ήταν οι πρόσφυγες. Εδώ, παραθέτω τον πρόλογό μου. σε προηγούμενες αναρτήσεις, έχω αναφερθεί με λεπτομέρειες σε κάοποιους συγγραφείς. Ας είναι ελαφρύ το χώμα που τους σκεπάζει όλους.

"Νέα Ιωνία, Νέα Φιλαδέλφεια, Καισαριανή, Κοκκινιά. Μικρά ασβεστωμένα σπιτάκια να λάμπουν από καθαριότητα και αρχοντιά. Λουλούδια στα περβάζια, μπροστά από τις πόρτες, ακόμα και στα πεζοδρόμια. Εφευρετικότητα και αλληλεγγύη. Φίλευαν τους ξένους με το πρώτο πιάτο απ’ το φαγητό που μαγείρευαν, γιατί τότε πιάνει τόπο, όχι από τον πάτο της κατσαρόλας. Οι γυναίκες φορούσαν βασιλικά ή γαρδένιες στ’ αυτί, μεγάλωναν τα παιδιά τους με περηφάνια, έφτιαχναν για τον άντρα τους φαγητό καμωμένο με αγάπη, έκλαιγαν η μια στον ώμο της άλλης, και ξανά απ’ την αρχή.

Υστερα ήρθε ο πόλεμος και η Αντίσταση, και οι προσφυγικές γειτονιές έγραψαν νέες σελίδες στις θρυλικές Ιστορίες τους. Με γενναιότητα, με αυταπάρνηση, συχνά με ηρωισμό. Με όραμα για μια καλύτερη, ελεύθερη ζωή. Που τσακίστηκε στα βράχια. Κι όμως, οι πρόσφυγες συνέχισαν να αγωνίζονται και να προκόβουν. Αν έχεις ζήσει την καταστροφή και έχεις επιζήσει, κρατάς το κεφάλι ψηλά και επιμένεις. Ισως δεν έχεις κι άλλη επιλογή.

Σήμερα, πια, οι προσφυγικές κατοικίες σχεδόν δεν υπάρχουν, δόθηκαν αντιπαροχή. Οι πρόσφυγες πρώτης γενιάς δεν ζουν για να μας μεταφέρουν στα χώματα της Μικράς Ασίας, εκείνης που ποτέ δεν έπαψαν να θεωρούν «πατρίδα». Ενενήντα χρόνια είναι πολλά, για τη συλλογική μνήμη, ακόμη και αν πρόκειται για τη μεγαλύτερη καταστροφή που γνώρισε η Ελλάδα και ο ελληνισμός των απέναντι παραλίων. Ξεχάσαμε...

«Τα παιδιά μας μαθαίνουν τόσο λίγα πράγματα για τη σύγχρονη ιστορία μας, που είναι ντροπή για όλους μας» σημειώνει η μικρασιάτισσα Φιλιώ Χαϊδεμένου στο βιβλίο της «Τρεις αιώνες μια ζωή» (εκδόσεις Λιβάνη). Όμως, λαοί που ξεχνούν την Ιστορία τους είναι καταδικασμένοι να την ξαναζήσουν. Ενενήντα χρόνια μετά τη μέρα της εθνικής συμφοράς, την 9η Σεπτεμβρίου που έπεσε η Σμύρνη, επιλέξαμε να θυμηθούμε. Μέσα από κείμενα σπουδαίων συγγραφέων και μεγάλων ποιητών, πολλοί από τους οποίους έζησαν και μεγάλωσαν στην ιωνική γη, κατόπιν «Ματωμένα χώματα».

Οι «αφηγήσεις» ξεκινούν από την μακραίωνη Ιστορία της Ιωνίας, από τους αιώνες των πρώτων εποικισμών από ελληνικά φύλλα. Πολλά χρόνια μετά, το 1950, σε ένα ταξίδι του στην Τουρκία, ο νομπελίστας Γιώργος Σεφέρης, γεννημένος στη Σμύρνη στα 1900, δίνει με μεγάλη ακρίβεια το πλαίσιο στις «Μέρες Ε’» (εκδόσεις Ικαρος):

«Σ΄ αυτά τα παλιά μέρη δε μπορείς να μη συλλογίζεσαι ολοένα την παλιά Ρωμιοσύνη. Τέσσερεις ή πέντε αρχαιολογίες στη Μικρασία: προκλασική, κλασική, ελληνιστική, βυζαντινή- και η νεοελληνική. Τούτη την τελευταία την αρπάζεις τη στιγμή που βυθίζεται στο χώμα. Μπορείς να διακρίνεις ακόμα τους λώρους που τη δένουν με τον πάνω κόσμο και κόβουνται ο ένας μετά τον άλλον. Ελληνική γλώσσα, εκκλησιές, σπίτια, παραδομένες χειρονομίες.»

Οι καιροί της ειρήνης και της αγάπης, οι εποχές που ρωμιοί και τούρκοι άκουγαν αντάμα τις αφηγήσεις για τον Τσακιτζή, τον περίφημο εφέ του Αϊδινίου που έκλεβε τους πλούσιους για να δίνει στους φτωχούς και που τραγουδούσαν τα κατορθώματά του και στις δύο γλώσσες, έδωσαν τη θέση τους σε μέρες καχυποψίας. Οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής, έβαλαν στο μάτι τα πλούτη της Τουρκίας. Επρεπε, λοιπόν, οι Ελληνες να λείψουν. Ο ανερχόμενος εθνικισμός η ιδέα των εθνοκαθάρσεων, η μικρασιατική εκστρατεία, έφεραν τα πράγματα στο μη περαιτέρω. Στην πυρπόληση της Σμύρνης, στη σφαγή του άμαχου πληθυσμού εκεί στην παραλία του- τι ντροπή!- « συνωστισμού» (εφόσον ο στρατός το είχε βάλει στα πόδια) στην προσφυγιά 1,5 εκατομμυρίου ψυχών. Οι μισοί θερίστηκαν μέσα στον πρώτο χρόνο στην αφιλόξενη Ελλάδα από επιδημίες και κακουχίες. Ταυτοχρόνως, περισσότεροι από μισό εκατομμύριο Τούρκοι αναγκάστηκαν να αφήσουν τις πατρογονικές τους εστίες στην Ελλάδα και να πάνε στην Τουρκία, δύο φορές ξένοι κι αυτοί, όπως αναλυτικά παρουσιάζει στο βιβλίο του «Ο χαμένος παράδεισος» ο Γκάιλς Μίλτον (εκδόσεις Μίνωας). Οι μεν «τουρκόσποροι». Οι δε, «άπιστοι».

«Τα σπίτια που είχα μου τα πήραν» έγραφε ο Γιώργος Σεφέρης. «Ετυχε/ να ‘ναι τα χρόνια δίσεχτα∙ πόλεμοι χαλασμοί ξενιτεμοί». Και ο Νίκος Καζαντζάκης στο μυθιστόρημά του «Αδερφοφάδες» (εκδόσεις Καζαντζάκη) περιγράφει τις φοβερές στιγμές του ξεριζωμού: «Όλα πήγαιναν καλά και ξαφνικά, εκεί πού ήταν ο θεός σπλαχνικά σκυμμένος κατά το ευτυχισμένο χωριό, απόστρεψε πέρα το πρόσωπό του. το χωpιό ευτύς σκοτείνιασε, κι ένα πρωί φωνή σπαραχτικιά ακούστηκε στην πλατεία του χωριού : «Ξεριζωθείτε, οι Δυνατοί της Γης προστάζουν, φύγετε ! "Όλοι οι Έλληνες στην 'Ελλάδα, όλοι οι Τούρκοι στην Τουρκιά ! Πάρτε τα παιδιά σας, τις γυναίκες σας, τα κονίσματα, ξεκουμπιστείτε ! Δέκα μέρες διορία».

Θρήνος σηκώθηκε μέσα στο χωριό, σάστισαν γυναίκες κι άντρες, πήγαιναν κι έρχονταν κι αποχαιρετούσαν τους τοίχους, τους αργαλειούς, τη βρύση του χωριού, τα πηγάδια. Κατέβαιναν στην ακρογιαλιά, κυλίονταν στα χοχλάδια του γιαλού, αποχαιρετούσαν τη θάλασσα κι έσερναν μοιρολόι. Δύσκολα, δύσκολα πολύ, μαθές, ξεκολνάει η Ψυχή από τα γνώριμά της νερά κι από τα χώματα!»

Η ψυχή δεν ξεκολλάει. Η λογοτεχνία, αντικατοπτρίζοντας τη ζωή, συνεχίζει να εμπνέεται από εκείνους τους καιρούς. Προτιμήσαμε, όμως, να περιλάβουμε στο αφιέρωμα κείμενα που γράφτηκαν από ανθρώπους που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο έζησαν τα γεγονότα. Και επειδή κάθε εφημερίδα είναι πεπερασμένη, ακόμα και σε αυτά, έγινε επιλογή.

Δύο «χρηστικά» πράγματα ακόμη. Αν θέλει κάποιος να δει τις ευθύνες που είχαν όλες οι πλευρές στη μικρασιατική καταστροφή δεν έχει παρά να διαβάσει το εξαιρετικό και διαφωτιστικό βιβλίο «Το όραμα της Ιωνίας» του σερ Μάικλ Λιουέλιν Σμιθ (Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης) αλλά και πολύτιμο το βιβλίο της Διδώς Σωτηρίου «Η μικρασιατική καταστροφή και η στρατηγική του ιμπεριαλισμού στην Ανατολική Μεσόγειο» (εκδόσεις "Κέδρος")