Εκατό χρόνια Διδώ Σωτηρίου

Σε ένα κράτος που θα σεβόταν τον εαυτό του, αλλά και σε μια κοινωνία που θα έκανε το ίδιο, η σημερινή ημέρα θα έπρεπε να είναι γεμάτη από Διδώ Σωτηρίου, γιατί αποτελεί την εκατοστή επέτειο από τη γέννησή της. Δεν έγινε όμως τίποτα. Εις μάτην ανέτρεξα σε εφημερίδες, εις μάτην εις (... εντελώς) μάτην έκανα ζάπινγκ στα κανάλια, έψαξα τα ραδιόφωνα. Σιωπή, σιωπή, σιωπή. Τι ντροπή!
Και να πει κανείς ότι δεν είναι γνωστή; Οτι δεν διαβάζεται; Οτι (έστω) δεν είναι στην επικαιρότητα; Αλλά όλοι έχουν διαφορετικά πράγματα να κάνουν προκειμένου να πετύχουν αυτό που θέλουν: τη μαζική αμνησία. Διότι η μνήμη ενοχλεί. Βοηθά και στην αυτογνωσία, εκτός των άλλων. Σε βγάζει από τον εαυτό σου, το σπίτι σου, το καβούκι σου, τα ρούχα σου. Σε κάνει άνθρωπο ανήσυχο. Αυτό δεν θέλουν.
Εκατό χρόνια από τη γέννηση της Διδώς, λοιπόν, σαν σήμερα, στο Αϊντίνι της Μικράς Ασίας. Εφυγε από τη Σμύρνη ελάχιστες ώρες πριν ξεσπάσει το μεγάλο κακό, 11 χρονών παιδάκι. Δεν ξέχασε ποτέ την καταγωγή της και έγραψε σπουδαία έργα για τα Ματωμένα Χώματα της Ιωνίας.
Η Διδώ ήταν γλυκειά, τρυφερή, χαρούμενη, αισιόδοξη, μια ξεχωριστή και πρωτοπόρα γυναίκα. Αντισυμβατική και αντικομφορμίστρια. Πάνω απ’ όλα, όμως, ήταν Επαναστάτρια. Σύντομα πρόκειται να κυκλοφορήσει ένα βιβλίο από κείμενα που βρέθηκαν στα κατάλοιπά της και θα τιτλοφορείται «Στα πρώτα βήματα του ψυχρού πολέμου». Ζήτησα από τον ανιψιό της Νίκο Μπελογιάννη να μου επιτρέψει να παραθέσω εδώ τον (ανέκδοτο ακόμα) επίλογό του. Που δείχνει πολλά περισσότερα για τη γενναιοψυχία και την ορθοφροσύνη της από όσα θα μπορούσαμε όλοι να γράψουμε. Το κείμενο, λοιπόν:

«Στις αρχές Μαρτίου του 1947 διακόπτεται απότομα η σχέση της Διδώς με τον ‘Ριζοσπάστη’ και με το ΚΚΕ γενικότερα υπό τις παρακάτω συνθήκες, που τις αφηγείται η ίδια λεπτομερώς στο 5ο κεφάλαιο της ‘Εντολής’ (συν αρκετά γεγονότα που θυμάται η Αλκη Ζέη) : Όταν τον Φεβρουάριο ήρθε στην Ελλάδα η αντιπροσωπεία του ΟΗΕ μαζί με ξένους δημοσιογράφους, για να συναντήσουν τις εμπόλεμες πλευρές, η Διδώ, μαζί με τους δημοσιογράφους όλου του ελληνικού τύπου, τους ακολούθησε στο βουνό και, ως γλωσσομαθής, είχε πολύ αυξημένη δυνατότητα πρόσβασης σε πληροφορίες. Ενώ αναζητούσαν τον Μάρκο στην Δυτική Μακεδονία, ο εκπρόσωπος της Βραζιλίας τής είπε ως είδηση -που μάλιστα κυκλοφορούσε ευρύτατα στον ΟΗΕ- αυτό που η ίδια ήδη υποψιαζόταν έντονα από καιρό και το είχε διατυπώσει και γραπτά (βλ. άρθρα 5.1 και 13.1.47), δηλαδή πως η Αγγλία, μη μπορώντας να σηκώσει το κόστος των συμμαχικών της υποχρεώσεων –όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σχεδόν παντού- και στα πλαίσια των γενικότερων ανακατατάξεων και συμφωνιών, παραχωρούσε τάχιστα τη θέση της στις ΗΠΑ και όχι στον ΟΗΕ, που θα ήταν το αποδεκτό στην άμεση μεταπολεμική περίοδο. Αμέσως η Διδώ επέσπευσε την επιστροφή της (καθώς μάλιστα ο ανταποκριτής του ΤΑΣΣ Βελιτσάνσκι τής είχε πει με νόημα πως, αφού όλοι οι δημοσιογράφοι αποχωρούσαν, ακολουθώντας τους αντιπροσώπους των δυτικών χωρών, ο ίδιος θεωρούσε πως και εκείνη δεν έπρεπε να συνεχίσει την παραμονή της). Φτάνοντας η Διδώ στην Θεσσαλονίκη, πήγε αμέσως στο τηλεγραφείο και μετέδωσε την ανταλλαγή μεταξύ Αγγλίας-Αμερικής, ως είδηση πλέον, στα κεντρικά γραφεία του ‘Ρ’ στην Αθήνα. Το αποτέλεσμα ήταν, με την επιστροφή της στο κλεινόν άστυ, να διαπιστώσει πως μέχρι και το γραφείο της είχε εκπαραθυρωθεί και ο Καραγιώργης (όχι βέβαια ο ίδιος ο Ζαχαριάδης) να της κοινοποιήσει τη διαγραφή της από το κόμμα, με την αιτιολόγηση πως ‘δείλιασε λόγω της αστιής της καταγωγής’ και δεν έμεινε άλλο στο βουνό. Για τους τύπους συνήλθε και η ΚΟΒα της εφημερίδας, που επικύρωσε τη διαγραφή, με μόνη ψήψο διαφωνίας αυτήν της Μαριώς Δήμου, που ήταν επί χρόνια γραμματέας του Καραγιώργη και άτομο με πολύ αυξημένη την αίσθηση του δικαίου.

Εκ των υστέρων, γινόταν αμέσως φανερό πως μια τέτοια είδηση:
1. Επιβεβαίωνε (μέσα μάλιστα από το επίσημο όργανο του ΚΚΕ) την ύπαρξη ζωνών επιρροής (πράγμα ήδη γνωστό από την εποχή της Γιάλτας), στα πλαίσια των οποίων η Ελλάδα είχε κατά συντριπτικό ποσοστό παραχωρηθεί στον αγγλοαμερικανικό άξονα, με απόλυτη συμφωνία του Στάλιν. Συνεπώς και κάθε προσπάθεια του Ζαχαριάδη για εμφύλιο στην Ελλάδα ήταν καταδικασμένη εκ των προτέρων σε αποτυχία, αφού σε καμμιά περίπτωση δεν είχε άνωθεν στήριξη.
2. Ακόμα κι αν ο Ζαχαριάδης, πάντα εξαιρετικός τυχοδιώκτης, ήθελε να φέρει τους πάντες διεθνώς προ τετελεσμένων γεγονότων, η αποκάλυψη του σχεδίου Μάρσαλ τού τίναζε στον αέρα τη στρατηγική για τακτικό πόλεμο, αφού ο Μεγάλος Αρχηγός είχε επιβάλει σε όλο το Κόμμα την άποψη πως ο αντίπαλος ήταν η ξεδοντιασμένη Αγγλία και όχι η πολεμική μηχανή του Τρούμαν. Ως συνήθως, δεν έφταιγε η στρατηγική, αλλά αυτός που την έβγαζε άχρηστη. Μετά από μια βδομάδα από τη διαγραφή της Διδώς, στις 12 Μαρτίου του 47, όλα τα παραπάνω αποτελούσαν πλέον κοινό τόπο και το σχέδιο Μάρσαλ είχε ήδη εξαγγελθεί και τεθεί σε εφαρμογή. Το να έχει κανείς την οξυδέρκεια να προβλέψει μέσα από ανάλυση του ξένου τύπου ένα τόσο σημαντικό γεγονός, όπως το σχέδιο Μάρσαλ στα πλαίσια γενικότερων συμφωνιών, στα μάτια της ηγεσίας του ΚΚΕ, που πάντα έτρεχε πίσω από τα γεγονότα, ισοδυναμούσε τουλάχιστον με μαύρη μαγεία. Οσο για τις λέξεις ‘Γιάλτα’ και ‘Πότσνταμ’, επί δεκαετίες αργότερα (ακόμα και μετά το 1989, μάλλον και ως σήμερα) ήταν ξορκισμένες για κάθε συνεπές μέλος του ΚΚΕ.

Καθόλου ενθουσιασμένος δεν πρέπει να ήταν ο Ζαχαριάδης και με το άρθρο της Διδώς στις 13.6.46 για την σοβιετο-γιουγκοσλαβική συμφωνία, που προωθούσε τη γραμμή του πανσλαβισμού, η οποία προέβλεπε τη δημιουργία παντού ανεξάρτητων σλαβικών κρατών. Καθώς όσα κράτη θα μπορούσαν να δημιουργηθούν υπήρχαν ήδη, είναι προφανές σε ποιο μελλοντικό κράτος ήταν η αναφορά. Η συμφωνία συμπίπτει με την εκ νέου αλλαγή στάσης του Ζαχαριάδη προς το εθνικιστικό σλαβομακεδονικό ΝΟΦ, το οποίο λίγον καιρό πιο πριν ο ίδιος είχε καταγγείλει ως σωβινιστικό. Η κατ’ αρχήν εκτίμηση ήταν πως η προσέγγιση έγινε για λόγους εφεδρειών στον εμφύλιο, που μαινόταν ήδη. Ας λάβουμε επίσης υπ’ όψη πως το άρθρο γράφτηκε δυόμισυ χρόνια πριν την 5η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (30.1.49), που αποφάσισε επίσημα τη γραμμή για ανεξάρτητη Μακεδονία (με τροποποιημένο στόχο, αφού είχε πια μεσολαβήσει και η ρήξη Στάλιν-Τίτο). Ούτως ή άλλως πάντως, η αλλαγή γραμμής ήταν θείο δώρο για την δεξιά, η οποία ετοίμαζε τον νόμο για καταστολή κάθε αριστερής δραστηριότητας στη χώρα. Ετσι, στο κείμενο του Α.Ν. «Περί μέτρων ασφαλείας του Κράτους, του πολιτεύματος, του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών» πρόσθεσε στο άρθρο 1 τη διατύπωση «την απόσπασιν μέρους εκ του όλου την Επικρατείας» κι έτσι προέκυψε ο Α.Ν.509/27.12.47, που χρέωνε σε κάθε αριστερό –ακόμα και στα μη μέλη του ΚΚΕ- την προσπάθεια για δημιουργία ανεξάρτητης Μακεδονίας. Οποιος υποστήριζε την κομματική γραμμή είχε σίγουρο το εκτελεστικό απόσπασμα ή τουλάχιστον τα ισόβια. Οποιος έλεγε πως η Μακεδονία είναι ελληνική είχε σίγουρη τη διαγραφή από τον Ζαχαριάδη ως δηλωσίας.

Το βασικό πρόβλημα του Ζαχαριάδη με την Διδώ ήταν πως –πράγμα σπάνιο μέσα στο ΚΚΕ- δεν είχε καθόλου βλέψεις για κομματική αναρρίχηση και, καθώς ήταν πάντα ανεξάρτητο πνεύμα, την απασχολούσε μόνο η δημοσιογραφία και η λογοτεχνία. Όμως η ηγεσία του ΚΚΕ ήξερε καλά πώς να εξουδετερώνει μόνο όσους είχαν απόλυτη εξάρτηση από αυτήν. Τι μπορούσαν να κάνουν με κάποιον που δεν τους είχε καμμιά ανάγκη και, προπάντων, κάποιον πολύ πιο μορφωμένο από αυτούς; Δεν μπορούσε να γίνει ανεκτό το ότι η Διδώ ως γλωσσομαθής είχε πρόσβαση σε πληροφόρηση περί τα διεθνή αδιανόητη για την κομματική νομενκλατούρα, η οποία στην πλειοψηφία της δεν ήξερε καν ρώσικα.

Μετά το 1974 (και κυρίως μετά το 1989), η Διδώ έλεγε, όχι κατ’ ανάγκην χαριτολογώντας, πως χρωστούσε ευγνωμοσύνη στον Ζαχαριάδη για τη διαγραφή, επειδή, χάρη σ’ αυτήν, αντί να σπεύσει να θυσιαστεί για τον Υπαρκτό, κάθισε κι έγραψε το ‘Οι Νεκροί Περιμένουν’ και στη συνέχεια όλα τα άλλα μυθιστορήματα, κάτι που αλλιώς θα ήταν προφανώς αδύνατον.

Β. Το χαμένο (;) βιβλίο

«Το βιβλίο μου για τη διεθνή πολιτική, που τόφαγαν τα ποντίκια…!» ήταν η μόνιμη επωδός, όποτε πήγαινε με τη Διδώ η κουβέντα για το 1948 και την παρανομία, που άρχισε για όλη την αριστερά μετά την αποχή από τις εκλογές του 1946, αλλά κυρίως μετά την ψήφιση του Α.Ν.509 (27.12.47). Ηταν η εποχή που η Διδώ, εκτός από κομματικά, βρέθηκε και κυριολεκτικά άστεγη. Όταν άρχισαν οι εκτεταμένες διώξεις, η Διδώ εκδιώχθηκε από το ιδιόκτητο διαμέρισμά της (μην ξεχνάμε πως τότε δεν υπήρχε Σύνταγμα, ώστε να προστατεύεται η ιδιοκτησία) της οδού Κοδριγκτώνος, υπό τις εξής συνθήκες:

Μία υπερεθνικόφρων ένοικος της πολυκατοικίας, της οποίας το επώνυμο παρέπεμπε σε εθνικά κλέη, μάζεψε υπογραφές από όλους τους υπόλοιπους ενοίκους, που υποβλήθηκαν στην Ασφάλεια. Από εκεί και πέρα, η εκδίωξη της Διδώς, ως επικίνδυνης κομμουνίστριας, ήταν μια τυπική διαδικασία.

Η περί ής ο λόγος κυρία ήταν αδελφή πολιτικού ανδρός, που αρκετά χρόνια αργότερα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην έλευση της χούντας και είχε φαιδρό πολιτικό τέλος στη μεταπολίτευση. Το οικογενειακό επώνυμο των δύο παραπέμπει σε ένα θάμνο. Ας σημειωθεί πως, ακόμα κάμποσα χρόνια αργότερα, η κυρία αυτή διετέλεσε και πενθερά πρωτοκλασάτου πολιτικού, ενώ το μικρό όνομα της κόρης της, συζύγου του πολιτικού, παραπέμπει σε έναν άλλο θάμνο.

Εν πάση περιπτώσει, η Διδώ, εγκαταλείποντας το σπίτι, έκαψε ή έβρασε μέχρι πολτοποίησης τεράστιο αριθμό χειρογράφων. Το υλικό που είχε συγκεντρώσει γράφοντας τα άρθρα στον ‘Ριζοσπάστη’, αφού ήταν ήδη δημοσιευμένο, δεν είχε νόημα να το καταστρέψει. Ετσι το πήρε μαζί της στο σπίτι όπου κατέφυγε, ένα νεοκλασικό στην οδό Αιγίνης 1 στην Κυψέλη, που ανήκε στην κουνιάδα της Μ. Ιορδανίδου. Οι δυο κόρες της τελευταίας, η Αγγελική και η Πάρη, βοηθούσαν με αυταπάρνηση σε τέτοιες δύσκολες καταστάσεις.

Στο σπίτι αυτό η Διδώ επεξεργάστηκε όλο το υλικό της το σχετικό με τη διεθνή πολιτική και, καθώς η παρανομία δεν είχε τέλος, έκρυψε την ολοκληρωμένη μορφή του βιβλίου στη σοφίτα. Με τη λήξη της παρανομίας το αναζήτησε και διαπίστωσε με φρίκη πως τα τρωκτικά δεν είχαν αφήσει ούτε ένα κεφάλαιο που να διαβάζεται.

Εμεινε λοιπόν με τον καημό η Διδώ για τα επόμενα 45 χρόνια, ώσπου το 1995 διαπιστώθηκε πως η παροιμιώδης αφηρημάδα της είχε αποβεί σωτήρια. Καθώς η πολυκατοικία της οδού Κοδριγκτώνος είχε χτιστεί επί Ιωάννου Μεταξά, εποχή που όλοι οι αριστεροί επινοούσαν κρύπτες στα πιο απίθανα μέρη των σπιτιών τους, η Διδώ είχε φροντίσει να υπάρχει ένα μεγάλο κενό μέσα από τα σοβατεπιά (!) του σαλονιού. Όταν εξεδιώχθη υπό των εθνικοφρόνων, κάτω από τις συνθήκες που προαναφέραμε, έκρυψε προφανώς εκεί την πρώτη μορφή του βιβλίου, πράγμα που, με όσα μεσολάβησαν τις επόμενες δεκαετίες, αποκλείεται να θυμόταν πλέον. Αργότερα, το 1995, που το διαμέρισμα έγινε δωρεά στην Εταιρεία Συγγραφέων, η ανακαίνιση αποκάλυψε άθικτα τα χειρόγραφα. Από το σχόλιό της, που παραθέτουμε σε φωτοτυπία, είναι φανερά τα συναισθήματά της για την ανεύρεση ενός χαμένου παιδιού της, 45 χρόνια μετά.

Μικρό μέρος μόνο του βιβλίου ήταν διαμορφωμένο σε κείμενο έτοιμο για δημοσίευση. Επρόκειτο για μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ κειμένου και σημειώσεων και χρειάστηκε μια συναρμολόγηση των σελίδων, ώστε να μείνουν άθικτα, όχι μόνο όλα τα νοήματα, αλλά ακόμα και κάθε διατύπωση. Θα διακινδυνεύαμε να πούμε πως το βιβλίο αντιμετωπίστηκε σαν ανασκαφικό εύρημα και χρειάστηκε ανασυγκόλληση των σπαραγμάτων, χωρίς να θυσιαστεί τίποτε. Γεγονός είναι πως προέκυψε ένα ακόμα βιβλίο της Διδώς, που δείχνει μια άγνωστη πτυχή της, εκείνη του –πολύ οξυδερκούς- πολιτικού αναλυτή ή, κατά τον σημερινό νεολογισμό, του διεθνολόγου.»