Ανήκω σε όσους υποστηρίζουν πως η χούντα «δεν τελείωσε το ‘73» αλλά για εντελώς διαφορετικούς λόγους από εκείνους που φωνάζουν το σύνθημα. Η χούντα τελείωσε, φυσικά το ’74. Το ’73 είχαμε μια σειρά από γεγονότα, με κορυφαία τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, αλλά η χούντα δεν έπεσε. Αλλαξε ο Μανωλιός και έβαλε τα ρούχα του αλλιώς. Εκδιώχθηκε ο Παπαδόπουλος, ανέβηκε ο στυγερότερος Ιωαννίδης. Επρεπε να έρθει το καλοκαίρι του 1974, με την τραγική προδοσία της Κύπρου, η οποία παραμένει έκτοτε διαμελισμένη, για να σαρωθεί η χούντα υπό το βάρος των αντεθνικών της πράξεων.
Επιμένω πως τελείωσε το 1974. Εκτοτε, όσα ελλείμματα δημοκρατίας και να εμφανίστηκαν, σε όσο δύσκολους και σκοτεινούς καιρούς και αν ζήσαμε- και δυστυχώς, ζούμε- χούντα, ευτυχώς, δεν εμφανίστηκε ξανά. Μη μπερδευόμαστε με τις ρητορείες ότι και σήμερα τέτοια ή ανάλογη περίοδο διανύουμε. Διότι, ναι, αντιλαϊκά και αντιδημοκρατικά μέτρα και διακυβερνήσεις υπάρχουν. Και ολοένα πολλαπλασιάζονται. Αλλά, δικτατορία σημαίνει μια χώρα του παραλόγου, στην οποία έχει ακυρωθεί ΟΛΟ το Σύνταγμα και στην οποία βασιλεύουν ο τρόμος, η βία, ο φασισμός, οι καθολικές διώξεις. Στην οποία δεν λειτουργούν θεσμοί και ο στρατός κάνει ό,τι νομίζει. Ο στρατός όμως, έχει άλλη αποστολή, παγκοσμίως: να προστατεύει τα σύνορα κάθε χώρας. Και μόνο αυτά. Αντε, και να βοηθά σε καμιά μεγάλη φυσική καταστροφή: φωτιά, πλημμύρα, τέτοια.
Δεν κάνω μάθημα διάκρισης δικτατορίας- δημοκρατίας. Στον Γιώργο Σεφέρη και πάλι θέλω να αναφερθώ, με αφορμή την επέτειο του θανάτου του (προχθές, 20 Σεπτεμβρίου). Σαν σήμερα έγινε η κηδεία του. Πριν φτάσω εκεί, θα ήθελα να πάμε λίγο πιο πίσω. Στην 21η Απριλίου 1967, ημέρα του πραξικοπήματος, και στα όσα ακολούθησαν.
Ο Γιώργος Σεφέρης, όπως όλοι γνωρίζουμε, ήταν αστός, και ως προς την καταγωγή και ως προς την ιδεολογία του. Καμία σχέση δεν είχε με την Αριστερά, με τον κομμουνισμό- το λέει μάλιστα και ο ίδιος στο «Χειρόγραφο Οκτ[ωβρίου] ‘68». Αστός όμως, σήμαινε πως εμφορούνταν από αισθήματα δημοκρατικά. Όπως εννοεί η αστική τάξη τη Δημοκρατία, τέλος πάντων. Δεν είναι αυτό το ζητούμενο τώρα. Τη δικτατορία δεν τη δεχόταν η δημοκρατική του συνείδηση. Ξεκίνησε με μια ειρωνική- καυστική θα μπορούσαμε να την πούμε- καταγραφή στο ημερολόγιό του την πρώτη κιόλας μέρα: «Προκόβουμε καταπληκτικά!» (έτσι, με θαυμαστικό).
Πολλές φορές γράφεται πως άργησε να εκδηλώσει δημόσια τη διαφωνία του, πως ακόμα και η περίφημη «Δήλωσή» του άργησε, πως δεν αντέδρασε όπως ίσως περίμενε ο κόσμος από έναν πνευματικό άνθρωπο. Δεν μπήκα στο μυαλό του και δεν γνωρίζω τι σκεπτόταν. Ωστόσο, βρίσκω ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε τις δημόσιες αντιδράσεις του, πριν βγάλουμε τα συμπεράσματά μας.
Με την επιβολή της δικτατορίας, επιβάλλεται και άγρια λογοκρισία. Απαγορεύονται βιβλία, τραγούδια (όλη η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη ανάμεσά τους) ταινίες, τα πάντα. Ολα τα κείμενα που βλέπουν το φως της δημοσιότητας περνούν από τον λογοκριτή, και επίσης οι στίχοι των τραγουδιών, τα θεατρικά έργα, φυσικά οι εφημερίδες, τα περιοδικά. Οι πνευματικοί άνθρωποι, δεν έχουν σκοπό να νομιμοποιήσουν το καθεστώς. Επομένως, σταματούν να δημοσιεύουν έργα τους. Το ίδιο κάνει, ασμένως, και ο Σεφέρης. Γράφει, αλλά δεν εκδίδει, καθώς θεωρεί ότι ένα γραπτό έργο, για να ευδοκιμήσει, χρειάζεται «ελευθερία της έκφρασης». Αποσύρει, μάλιστα, από το τυπογραφείο δύο βιβλία του και αφήνει να συνεχιστεί η έκδοση μονάχα των γραπτών του πεθαμένου από χρόνια αδερφού του Αγγελου.
Στο τέλος της χρονιάς αυτής, δέχεται πρόταση από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ για να διδάξει εκεί επί ένα έτος, στη Σχολή Τεχνών και Επιστημών. Απαντά αρνητικά, σημειώνοντας ανάμεσα σε άλλα σε επιστολή προς τον κοσμήτορα: «Το φημισμένο Πανεπιστήμιό σας, που τη ζωή του με καλείτε να μοιραστώ για ένα χρόνο, απολαμβάνει βέβαια με θαυμάσιο τρόπο τα πλεονεκτήματα της ελευθερίας του λόγου. Όμως, αλίμονο, πιστεύω πως αν δεν υπάρχει ελευθερία της έκφρασης στον ίδιο σου τον τόπο, δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο. Η κατάσταση του αυτοεξόριστου δε με ελκύει∙ θέλω να μείνω με το λαό μου και να μοιραστώ τα γυρίσματα της τύχης του» (Χειρόγραφο Οκτ. ’68) Επιπλέον, η προσφυγιά της Μέσης Ανατολής την οποία είχε ζήσει στον πόλεμο, τον αποθαρρύνει να επαναλάβει ανάλογη δοκιμασία.
Το 1968 πηγαίνει, τελικά, στο Πρίνστον για κάποιες διαλέξεις και απαγγελίες επί τρίμηνο. Οι ερωτήσεις των φοιτητών,όπως και άλλων, είναι πολλές: τι έχει να πει για την κατάσταση στην Ελλάδα; Δημοσιεύματα στον ομογενειακό τύπο τον κατηγορούν πως δεν έχει πάρει ξεκάθαρη θέση απέναντι στη δικτατορία. Ως φαίνεται, πιθανότατα θέλει να μιλήσει. Με τον δικό του τρόπο πάντοτε. Αλλά, υπήρξε διπλωμάτης. Γνωρίζει πολύ καλά τις συνέπειες και φοβάται πως θα του αφαιρεθεί η ιθαγένεια και θα πεθάνει στο εξωτερικό, ενώ εκείνος, πεισμωμένα αντιδρά: «Είναι ο τόπος μου και τον αγαπώ και δεν αναγνωρίζω σε κανέναν το δικαίωμα να μ’ εμποδίσει να ζω στον τόπο μου και ν’ ακούω τη γλώσσα μου είτε στρατηγός είναι, είτε συνταγματάρχης. Οσο για τις κατηγορίες είναι εύκολο να γίνονται απ’ αυτούς που στρογγυλοκάθουνται στο εξωτερικό, ή ψιθυρίζουν φθονερά στον τόπο».
Βεβαίως, αγανακτεί και εξεγείρεται. Το 1968, γράφει το δίστιχο ποίημα:
«ΑΠΟ ΒΛΑΚΕΙΑ
Ελλάς . πυρ! Ελλήνων . πυρ! Χριστιανών . πυρ!
Τρεις λέξεις νεκρές. Γιατί τις σκοτώσατε;»
Αθήνα Καλοκαίρι- Princeton N. J.
Χριστούγεννα 1968
Επιστρέφει με το τέλος της χρονιάς και προετοιμάζεται για το μεγάλο βήμα. Στις 28 Μαρτίου του ’69 συντάσσει και την επομένη δίνει στη δημοσιότητα τη «Δήλωση», μέσω του ΒΒC:
«Πάει καιρὸς ποὺ πῆρα τὴν ἀπόφαση νὰ κρατηθῶ ἔξω ἀπὸ τὰ πολιτικὰ τοῦ τόπου. Προσπάθησα ἄλλοτε νὰ τὸ ἐξηγήσω. Αὐτὸ δὲ σημαίνει διόλου πὼς μοῦ εἶναι ἀδιάφορη ἡ πολιτικὴ ζωή μας. Ἔτσι, ἀπὸ τὰ χρόνια ἐκεῖνα, ὡς τώρα τελευταῖα, ἔπαψα κατὰ κανόνα νὰ ἀγγίζω τέτοια θέματα· ἐξάλλου τὰ ὅσα δημοσίεψα ὡς τὶς ἀρχὲς τοῦ 1967 καὶ ἡ κατοπινὴ στάση μου - δὲν ἔχω δημοσιέψει τίποτα στὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τότε ποὺ φιμώθηκε ἡ ἐλευθερία - ἔδειχναν, μοῦ φαίνεται, ἀρκετὰ καθαρὰ τὴ σκέψη μου.
Μολαταῦτα, μῆνες τώρα, αἰσθάνομαι μέσα μου καὶ γύρω μου, ὁλοένα πιὸ ἐπιτακτικά, τὸ χρέος νὰ πῶ ἕνα λόγο γιὰ τὴ σημερινὴ κατάστασή μας. Μὲ ὅλη τὴ δυνατὴ συντομία, νὰ τί θὰ ἔλεγα:
Κλείνουν δυὸ χρόνια ποὺ μᾶς ἔχει ἐπιβληθεῖ ἕνα καθεστὼς ὁλωσδιόλου ἀντίθετο μὲ τὰ ἰδεώδη γιὰ τὰ ὁποῖα πολέμησε ὁ κόσμος μας καὶ τόσο περίλαμπρα ὁ λαός μας στὸν τελευταῖο παγκόσμιο πόλεμο. Εἶναι μία κατάσταση ὑποχρεωτικῆς νάρκης, ὅπου ὅσες πνευματικὲς ἀξίες κατορθώσαμε νὰ κρατήσουμε ζωντανές, μὲ πόνους καὶ μὲ κόπους, πᾶνε κι αὐτὲς νὰ καταποντιστοῦν μέσα στὰ ἑλώδη στεκούμενα νερά. Δὲ θὰ μοῦ ἦταν δύσκολο νὰ καταλάβω πῶς τέτοιες ζημιὲς δὲ λογαριάζουν πάρα πολὺ γιὰ ὁρισμένους ἀνθρώπους.
Δυστυχῶς δὲν πρόκειται μόνον γι᾿ αὐτὸ τὸν κίνδυνο. Ὅλοι πιὰ τὸ διδάχτηκαν καὶ τὸ ξέρουν πὼς στὶς δικτατορικὲς καταστάσεις ἡ ἀρχὴ μπορεῖ νὰ μοιάζει εὔκολη, ὅμως ἡ τραγωδία περιμένει ἀναπότρεπτη στὸ τέλος. Τὸ δράμα αὐτοῦ τοῦ τέλους μᾶς βασανίζει, συνειδητὰ ἢ ἀσυνείδητα, ὅπως στοὺς παμπάλαιους χοροὺς τοῦ Αἰσχύλου. Ὅσο μένει ἡ ἀνωμαλία, τόσο προχωρεῖ τὸ κακό.
Εἶμαι ἕνας ἄνθρωπος χωρὶς κανένα ἀπολύτως πολιτικὸ δεσμὸ καί, μπορῶ νὰ τὸ πῶ, μιλῶ χωρὶς φόβο καὶ χωρὶς πάθος. Βλέπω μπροστά μου τὸν γκρεμὸ ὅπου μᾶς ὁδηγεῖ ἡ καταπίεση ποὺ κάλυψε τὸν τόπο. Αὐτὴ ἡ ἀνωμαλία πρέπει νὰ σταματήσει. Εἶναι ἐθνικὴ ἐπιταγή.
Τώρα ξαναγυρίζω στὴ σιωπή μου. Παρακαλῶ τὸ Θεὸ νὰ μὴ μὲ φέρει ἄλλη φορὰ σὲ παρόμοια ἀνάγκη νὰ ξαναμιλήσω».
Η σπουδαία Νόρα Αναγνωστάκη, σε ένα κείμενό της για τον Σεφέρη, στο τμήμα με υπότιτλο «Η ψώρα της χούντας» αναφέρει:
«Όταν έκανε τη δήλωση εναντίον της βρισκόμουν στην Αθήνα. Έκοψα μιαν αγκαλιά πασχαλιές από τον κήπο και πήγα να τους δω. ‘Αισθάνθηκα την ανάγκη να σας δω από κοντά’ του λέω, ‘ξέρετε γιατί’. Ήξερε.»
Υποπτευόταν και τα όσα θα επακολουθούσαν. Νομπελίστας ή όχι, πλήρωσε την τόλμη του. Η χούντα του αφαίρεσε τόσο το διπλωματικό διαβατήριο όσο και τον τίτλο του πρέσβη επί τιμή τον οποίο είχε λάβει υπηρετώντας ευσυνείδητα την πατρίδα για δεκαετίες. Εκείνος απτόητος συνέχισε. Ο λόγος και πάλι στη Νόρα Αναγνωστάκη:
«Μετά την έκδοση των 18 κειμένων [σ.σ. συλλογική έκδοση με αντιδικτατορικό χαρακτήρα στην οποία ο Σ. μετείχε με το συμβολικό ποίημα ‘Οι γάτες τ’ Αϊ Νικολα’] στο σπίτι του Ρόδη Ρούφου. Παρόντες σχεδόν όλοι οι συνεργοί. Πλησιάζω τον Σεφέρη και τον φιλώ. Μου φιλάει το χέρι που του χαϊδεύει το μάγουλο. Του λέω: ‘Ο κόσμος αγκάλιασε την έκδοση αλλά το σινάφι μας χτύπησε αλύπητα’. Μου λέει με χιούμορ χαμογελαστός: ‘Let the enemies entertain us!’».
Και ένα στιγμιότυπο που τα λέει όλα, από την κηδεία, πάντοτε δια της πένας της Ν.Α.:
«Δεν πρόλαβε να χαρεί την πτώση της χούντας. Ο θάνατός του μας κόστισε πολύ. Τον έκλαψα σαν δικό μου άνθρωπο. Βάλαμε στη βιτρίνα του βιβλιοπωλείου τη φωτογραφία του και όλα του τα βιβλία που τα έφερα από το σπίτι. Έμπαινε κόσμος και γύρευε να τα αγοράσει. Ο Μανόλης πήγε στην κηδεία του και ήταν αυτός που, όταν τέλειωσε η νεκρώσιμη ακολουθία, φώναζε: ‘Αθάνατος’ και όλοι με ένα στόμα επανέλαβαν: ‘Αθάνατος’. Η Μαρώ έκοψε σύρριζα τη χρυσή κοτσίδα της και την έβαλε στο φέρετρό του. Το φέρετρο το κρατούσαν άνθρωποι που τον αγαπούσαν και τον τιμούσαν. Έγινε μεγάλο λαϊκό προσκύνημα. Δικαιοσύνη.»
Ενα εξαιρετικό ηλεκτρονικό αφιέρωμα για τον Σεφέρη
εδώ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου